Қазақстандағы ғылыми баспа реформасы: хаостан сапаға
Сіздердің көпшілігіңіз Қазақстанда неліктен басылымға осындай қатаң талаптар қойылды деген сұрақ туындады.
2010 жылдардың басында Қазақстанда PhD докторантураға түсушілер үшін Scopus және Web of Science халықаралық деректер базасында міндетті түрде жариялану енгізіліп, ғылыми басылымда үлкен реформа жүргізілді. Бастапқы мақсат – зерттеулердің ғылыми сапасын арттыру және оны әлемдік академиялық қауымдастыққа біріктіру болды. Дегенмен, күтпеген салдары «жыртқыш журналдар» деп аталатын басылымдардағы жарияланымдар санының күрт өсуі болды, олар рецензия стандарттарына сәйкес келмейтін және мақалаларды жариялау үшін коммерциялық платформа ретінде тиімді қызмет етеді.
Проблеманың ауқымы: Қазақстан жаһандық тенденциялар фонында
Сарапшылардың мәліметінше, 2013-2015 жылдар аралығында Scopus деректер базасында қазақстандық авторлардың 501 000 000-ға жуық жарияланымы жыртқыш журналдарда болған. Бұл таңқаларлық көрсеткіш, әсіресе мұндай басылымдардың орташа үлесі шамамен 101 000 000 болатын жаһандық статистикамен салыстырғанда.
Бұл жағдайдың негізгі себептері мыналармен байланысты болды:
- Қазақстандық ғалымдардың ғылыми журналдардың сапа критерийлері туралы хабардарлығының жеткіліксіздігі.
- Рецензияланатын беделді журналдарда жариялаудың жоғары құны.
- Диссертацияны қорғауға қойылатын формальды талаптарды тез және оңай орындауға ұмтылу.
Бұл ұлттық деңгейде үлкен жанжал тудырды, өйткені үкімет пен академиялық қауымдастық реформалардың тиімділігіне және ғылыми дәрежелерді құнсыздандыру қаупіне қатысты сынға тап болды. Нәтижесінде, реформа ғылыми зерттеулердің сапасын арттырудың орнына сапасыз басылымдардың көбеюіне және қазақстандық ғылымның халықаралық беделінің нашарлауына әкелді.
Жыртқыш журналдардағы жарияланымдар динамикасы
Кесте Қазақстандағы жыртқыш журналдардағы жарияланымдар үлесінің өсу тенденциясын көрсетеді. 2010 және 2016 жылдар аралығында күмәнді журналдардағы жарияланымдар үлесінің жылдам өсуі байқалды, 2013 жылы шыңына жетті (49 02%). Кейінгі құлдырауға қарамастан, деңгей жоғары болып қалуда.
2010-2018 жылдар аралығындағы Қазақстан үшін жыртқыш журналдардағы жарияланымдар үлесінің (%) динамикасы:
Жыл | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 |
PPJ үлесі (%) | 2.22 | 6.35 | 17.43 | 49.02 | 47.39 | 35.97 | 41.61 | 18.66 | — |
Жаңа критерийлер: пайыздық мөлшерлеме
Күмәнді журналдарда жариялау мәселесін шешу үшін Қазақстанда басылымның өзіне ғана емес, журналдың сапасына да мән беретін жаңа ережелер енгізілді. Енді PhD кандидаттары Scopus рейтингі бойынша кемінде 25 немесе 35 пайыздық (диссертацияны қорғау жылына және зерттеу саласына байланысты) журналда жариялауы керек. Бұл журнал кем дегенде өз саласындағы ең жақсы журналдардың ең жақсы 75% немесе 65% рейтингінде болуы керек дегенді білдіреді.
Сонымен қатар, диссертацияны қорғау кезінде журнал белсенді және Scopus-та индекстелген болуы керек. Бұл ескірген немесе алынып тасталған жарияланымдарды пайдалануға жол бермейді.
Бұл ғылыми қоғамдастыққа қалай әсер етеді?
Бұл өзгерістер нәтижесінде:
- Жыртқыш журналдардағы жарияланымдар санының төмендеуіҒалымдар басылымдарды мұқият таңдауға мәжбүр, бұл басылым қызметінің сапасын арттырады.
- Ғылыми зерттеулерге қойылатын талаптардың артуыЕнді қазақстандық зерттеушілер беделді журналдардағы қатаң рецензиядан өте алатын нағыз бәсекеге қабілетті жұмыс жасауы керек.
- Қазақстандық ғылымның халықаралық рейтингін жақсартуЖоғары рейтингті журналдардағы жарияланымдар елдің ғылыми жетістіктерінің әлемдік аренада танылуын және танылуын арттырады.
Қорытынды:
Қазақстандағы жоғары пайыздық журналдарда жариялауды талап ету әділетсіз ғылыми тәжірибемен күресуге бағытталған қажетті шараға айналды. Бұл қазақстандық зерттеушілер үшін қосымша қиындықтар туғызғанымен, ұзақ мерзімді перспективалар елдегі ғылым сапасын айтарлықтай жақсартуға уәде береді. Ғылыми білім үшін жаһандық бәсекелестік жағдайында Қазақстан жарияланымдар жай ғана ресми талап емес, зерттеулердің шынайы құндылығын растау болып табылатын неғұрлым ашық және адал академиялық ортаға қадам жасауда.
