Импакт-фактор дегеніміз не және ол не үшін қажет?
Жаңадан бастағандар ғана емес, тәжірибелі зерттеушілер мен ғылыми қызметкерлер де ғылыми жұмыстарын арнайы журналдарда жариялауы қажет. Бірақ белгілі бір баспада шығармаңызды жарияламас бұрын оның авторитаризмі мен танымалдылығын анықтау керек. Ал жұмыс авторы журналдың маңыздылық көрсеткішін білгеннен кейін мақаласын сол жерде жариялауды шеше алады. Бірақ сұрақ туындайды: «Бұл көрсеткішті қалай дәл анықтауға болады және тұтастай алғанда ол нені білдіреді?»
Бұл көрсеткіш импакт-фактор болып табылады. Осылайша, бұл көрсеткіш белгілі бір жылдағы мақалаға сілтеме жасау жиілігінің орташа өлшемін көрсетеді. Ол журналдың маңыздылығын немесе дәрежесін өлшеу үшін оның зерттеушілері журналдың материалдары мен жарияланымдарына өз жұмыстарында қанша рет сілтеме жасағанын есептеу арқылы қолданылады.
Неліктен импакт-фактор маңызды көрсеткіш болып табылады?
Барлық әсер ету факторларын пайдалана отырып, сіз жарияланымды объективті түрде бағалай аласыз және оның сілтеме жасаудың қаншалықты перспективалы екенін талдай аласыз. Есептеу операцияларын орындау кезінде зерттелетін журналда жарияланған мақалалар саны импакт-фактордың мәніне тура пропорционалды екенін есте ұстаған жөн. Сондықтан, ресурсты талдамас бұрын, жарияланым келесі көрсеткіштер призмасы арқылы қарастырылуы керек:
- Оның мақсаты қандай;
- Негізгі материал қаншалықты жақсы;
- Онда жарияланған ғылыми мақалалардың жалпы көлемі қанша;
- Журнал қаншалықты жиі шығады;
- Синтетикалық және аналитикалық ресурстар арқылы қанша ақпарат өңделеді.
Импакт-факторды қалай есептеу керек
Импакт-факторды есептеу әдістемесі онда жарияланған басылымдар журналына сілтемелер санын анықтауға негізделген. Бұл көрсеткішті анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар: өткен 2, 3 немесе 5 жыл үшін. Классикалық схема бойынша импакт-факторды есептейтін басылымдар бар, бірақ бұл факторды анықтау үшін дербес әзірленген әдістерді қолданатындар да бар.
Импакт-факторды есептеудің классикалық формуласы: I=a/b. Бұл жағдайда I импакт-фактор болып табылады, ол «a» – белгілі бір журналдағы соңғы 3 жылдағы мақалаларға сілтемелер (сілтемелер) саны, «b» –ке бөлінген – соңғы үш жылда осы журналда жарияланған мақалалардың жалпы саны. Айта кетерлігі, бұл есепте хаттар, кітапқа шолулар, пікірлер мен жаңалықтар есепке алынбайды.
Мысалы, 2020 жылы журналдың импакт-факторын анықтау керек. Мұны келесідей жасауға болады: I 2020 = a/b, мұндағы a – 2020 жылғы кезеңдегі Ғылыми ақпарат институты зерттейтін журналдардағы, осы басылым 2017-2019 жылдар аралығында жарияланған мақалалардағы дәйексөздер саны. Ал b - 2017 жылдан 2019 жылға дейін осы басылымдағы жарияланымдар саны. Бұл нөмірге бұрын жіберілген хаттар, хабарламалар және ұқсас материалдар кірмейді. Егер журнал жаңа болса, онда оның импакт-факторы екі жыл мерзімге есептеледі.
Scopus және WoS үшін әсер ету факторы
Scopus – көп салалы мәліметтер базасы. Ол библиографиялық ақпараттан басқа, индекстелген басылымдардан алынған әдебиеттер тізімдерін де қамтиды. Бұл пайдаланушыларға дәйексөздерді іздеуге мүмкіндік береді. Scopus құрамында:
- 50 мыңнан астам кітап;
- 20 000-нан астам журнал атаулары;
- 24 миллионнан астам патент;
- 6 миллионнан астам конференция құжаттары.
Зерттеудің әсерін өлшеу үшін Scopus Scientific Journal Rankings пайдаланады. Бұл көрсеткіш әсер ету факторына ұқсас принцип арқылы есептеледі. Сонымен, дәйексөздерді талдау үшін Scopus журналын пайдалануға болады. Дәйексөзге талдау жүргізгенде зерттеу саласын да ескерген жөн. Scopus жазбалары негізінен ағылшын тілінде жарияланған журнал мақалалары болып табылады.
Дәйексөзді талдауда кейбір қателіктер болуы мүмкін. Бұл зерттеудің белгілі бір саласындағы зерттеушілер ағылшын тілінен басқа журналдарда жариялағанда немесе деректер қоры нашар қамтылған кітаптарда немесе форматтарда көптеген зерттеулер жарияланған жағдайда болуы мүмкін.
Тағы бір заманауи және танымал ғылыми журнал - Web of Science немесе WoS. Бұл журнал жарияланымдар мен зерттеулердің ғылыми маңыздылығын бағалау үшін көрсеткіш ретінде импакт-факторды есептеуді пайдаланады. Бірақ бұл көрсеткіш тек Science Citation Index және Social Sciences Citation Index журналдары үшін есептелетінін есте ұстаған жөн.
WoS туралы қажетті ақпаратты алу үшін оның ресми веб-сайтына өту керек. Содан кейін мәзірдің жоғарғы жағында орналасқан JCR элементін таңдаңыз. Кейіннен іздеу түйінді сөздер мен мақалалардың тақырыбы бойынша жүргізіледі. Зерттеуші ғылыми материалды қамтитын беттердің сілтемелеріне назар аударуы керек. Әрбір мұндай материалдың өз сілтемесі бар. Әрі қарай, сілтемені таңдап, статистикалық деректердің есебін алу керек. Сондай-ақ, алынған ақпараттың толықтығы пайдаланушының жазылу деңгейіне байланысты екенін атап өткен жөн.
Неліктен импакт-фактор төмен болуы мүмкін?
Зерттеуші импакт-фактордың барлық көрсеткіштерін тұтастай пайдалана отырып, басылымның объективті бағасын ала алады, сонымен қатар оны басылымның келешегі призмасы арқылы қарастыра алады. Басқаша айтқанда, барлық қолайлы басылымдарды салыстырып, ең жақсысын таңдаңыз. Бұл талдауда жарияланымдар орындалған таңдалған уақыт кезеңі маңызды.
Ресурсты талдамас бұрын, келесі факторларды ескере отырып, жарияланымды қарастыру қажет:
- Журналдың мақсаты қандай;
- Негізгі материал қаншалықты жақсы;
- Журнал қаншалықты жиі шығады;
- Синтетикалық және аналитикалық ресурстарды пайдалану арқылы ақпарат қаншалықты жақсы өңделеді;
- Материалдардың жалпы көлемі қанша?
Төмен импакт-фактордың көптеген себептері бар екенін атап өткен жөн. Оның жиі кездесетін себептерінің бірі – шетелдік журналдарда жарияланған отандық материалдарға төзімділік танытпайды. Мысалы, олар басылымның жаңа санын уақытында шығармай, уақыт жоғалтуы мүмкін.
Ғылыми жұмыстың сапасының төмендігін де жоққа шығаруға болмайды, әрбір автор өз жұмысын ағылшын тіліне сауатты және кәсіби түрде аудара алмайды. Мақаланың дизайны да маңызды. Егер осы нюанстар ескерілмесе, автордың жұмысы жарияланбау ықтималдығы жоғары. Сондықтан жаңадан бастаған зерттеушілер танымал басылымдарда жариялау үшін ғылыми мақалалар дайындайтын кәсіби компанияларға жиі жүгінеді.
Қорыта айтқанда, «сапа» субъективті фактор болып табылады, ал импакт-фактор журналда мақаланың қанша рет сілтеме жасалатынын көрсететін жақсы көрсеткіш болса да, ол әрқашан жұмыстың сапасына қатысты бола бермейді. Импакт-факторлары айтарлықтай төмен, бірақ олар жарияланатын беделді журналдар болып саналады және тар бағыттағы басылымдар бар. Сондықтан импакт-факторды есептеген кезде ғылыми жұмыстың авторы барлық нюанстарды ескеруі керек.
