Жаңадан бастаған зерттеушілер ғана емес, тәжірибелі зерттеушілер мен академиялық қызметкерлер де өз зерттеулерін арнайы журналдарда жариялауы қажет. Дегенмен, өз жұмысын белгілі бір баспагерге жібермес бұрын оның беделі мен танымалдылығын анықтау маңызды. Автор журналдың маңыздылығын білген соң, олар мақаласын сол жерде жариялауды шеше алады. Дегенмен, сұрақ туындайды: «Бұл көрсеткіш дәл қалай анықталады және ол тіпті нені білдіреді?».
Сондай көрсеткіштердің бірі импакт-фактор болып табылады. Бұл көрсеткіш бір жылдағы мақалаға сілтемелердің орташа жиілігін көрсетеді. Ол зерттеушілер оның материалдары мен жарияланымдарына қанша рет сілтеме жасағанын есептеу арқылы журналдың маңыздылығын немесе дәрежесін өлшеу үшін қолданылады.
Неліктен импакт-фактор маңызды көрсеткіш болып табылады?
Барлық әсер ету факторларын пайдалана отырып, сіз басылымды объективті түрде бағалай аласыз және оның сілтеме жасау мүмкіндігін талдай аласыз. Есептеулерді орындаған кезде белгілі бір журналда жарияланған мақалалар саны оның импакт-факторына тікелей пропорционалды екенін есте ұстаған жөн. Сондықтан, ресурсты талдамас бұрын, келесі көрсеткіштер арқылы жарияланымды қарастырыңыз:
- Оның мақсаты қандай;
- Негізгі материал қаншалықты жақсы;
- Онда жарияланған ғылыми мақалалардың жалпы көлемі қанша;
- Журнал қаншалықты жиі шығады;
- Синтетикалық және аналитикалық ресурстар арқылы қанша ақпарат өңделеді.
Импакт-факторды қалай есептеу керек
Импакт-факторды есептеу әдісі журналдың жарияланымдарына сілтемелер санын анықтауға негізделген. Бұл көрсеткішті анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар: алдыңғы 2, 3 немесе 5 жыл үшін. Кейбір басылымдар импакт-факторды дәстүрлі тәсілмен есептесе, басқалары өздерінің меншікті әдістерін пайдаланады.
Импакт-факторды есептеудің классикалық формуласы: I = a/b. Бұл жағдайда I импакт-фактор болып табылады, ол «a» — соңғы үш жылда берілген журналдағы мақалаларға сілтемелер (сілтемелер) саны — «b» санына бөлінген — соңғы үш жылда осы журналда жарияланған мақалалардың жалпы санына тең. Айта кетейік, бұл есепте хаттар, кітап шолулары, түсініктемелер, жаңалықтар есепке алынбайды.
Мысалы, сізге 2020 жылы журналдың импакт-факторын анықтау қажет делік. Мұны келесідей орындауға болады: I 2020 = a/b, мұндағы a – Ғылыми ақпарат институты зерттейтін журналдардағы 2020 жылғы кезеңдегі дәйексөздер саны, осы журналдың 2017 және 2019 жылдар аралығында жарияланған мақалалары үшін бұл журналдың 10 және b12 аралығындағы жалпыға ортақ саны. 2019. Бұл көрсеткішке бұрын жіберілген хаттар, хабарламалар және ұқсас материалдар кірмейді. Егер журнал жаңа болса, оның импакт-факторы екі жылдық кезеңге есептеледі.
Scopus және WoS үшін әсер ету факторы
Scopus – көп салалы мәліметтер базасы. Оған библиографиялық ақпараттан басқа, индекстелген басылымдардың анықтамалық тізімдері де кіреді. Бұл пайдаланушыларға дәйексөздерді іздеуге мүмкіндік береді. Scopus мыналарды қамтиды:
- 50 мыңнан астам кітап;
- 20 000-нан астам журнал атаулары;
- 24 миллионнан астам патент;
- 6 миллионнан астам конференциялық мақалалар.
Зерттеудің әсерін өлшеу үшін Scopus Scientific Journal Rankings пайдаланады. Бұл көрсеткіш әсер ету факторына ұқсас принцип арқылы есептеледі. Сондықтан дәйексөздерді талдау үшін Scopus журналының рейтингтерін пайдалануға болады. Дәйексөзге талдау жасағанда зерттеу саласы да ескерілуі керек. Scopus жазбалары негізінен ағылшын тілінде жарияланған журнал мақалаларын білдіреді.
Дәйексөзді талдау қате болуы мүмкін. Бұл зерттеудің белгілі бір түрін жүргізетін зерттеушілер ағылшын тілінде емес журналдарда жариялағанда немесе көптеген зерттеулер деректер қорымен нашар қамтылған кітаптарда немесе форматтарда жарияланған болса орын алуы мүмкін.
Тағы бір заманауи және танымал ғылыми журнал - Web of Science (WoS). Бұл журнал жарияланымдар мен зерттеулердің ғылыми маңыздылығын бағалау үшін метрика ретінде импакт-фактор есептеулерін пайдаланады. Дегенмен, бұл көрсеткіш тек Science Citation Index (SCI) және Social Sciences Citation Index (SSCI) журналдары үшін есептелетінін есте ұстаған жөн.
WoS туралы қажетті ақпаратты алу үшін оның ресми веб-сайтына кіріңіз. Содан кейін жоғарғы жағындағы мәзірден «JCR» таңдаңыз. Содан кейін кілт сөздер мен мақала тақырыптары бойынша іздеңіз. Зерттеушілер зерттеу материалдары бар беттерге сілтемелерді іздеуі керек. Әрбір мұндай материалдың өз сілтемесі бар. Содан кейін сілтемені таңдап, статистикалық деректерді алыңыз. Сондай-ақ, алынған ақпараттың толықтығы пайдаланушының жазылу деңгейіне байланысты екенін айта кетейік.
Неліктен импакт-фактор төмен болуы мүмкін?
Импакт-фактордың барлық көрсеткіштерін тұтастай пайдалана отырып, зерттеуші басылымның объективті бағасын ала алады, сонымен қатар оны жариялау әлеуеті тұрғысынан қарай алады. Басқаша айтқанда, олар барлық қолайлы басылымдарды салыстырып, ең жақсысын таңдай алады. Бұл талдауда жарияланымдар жарияланған таңдалған уақыт кезеңі маңызды.
Ресурсты талдамас бұрын, келесі факторларды ескере отырып, жарияланымды қарап шығу керек:
- Журналдың мақсаты қандай;
- Негізгі материал қаншалықты жақсы;
- Журнал қаншалықты жиі шығады;
- Синтетикалық және аналитикалық ресурстарды пайдалану арқылы ақпарат қаншалықты жақсы өңделеді;
- Материалдардың жалпы көлемі қанша?
Айта кетейік, импакт-фактордың төмен болуының көптеген себептері бар. Соның бірі – шетелдік журналдардағы отандық басылымдар өз мазмұнына шыдамдылық танытпайды. Мысалы, олар жаңа нөмірді уақытында шығара алмай, құнды уақытты жоғалтуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сапасыздығын жоққа шығаруға болмайды, әр автор өз жұмысын ағылшын тіліне сауатты және кәсіби түрде аударуды біле бермейді. Мақаланың пішімі де маңызды. Осы нюанстарды ескермеу автордың шығармасының жарияланбау ықтималдығын айтарлықтай арттырады. Сондықтан, бастаушы зерттеушілер беделді журналдарда жариялау үшін ғылыми мақалалар дайындайтын кәсіби компанияларға жиі жүгінеді.
Қорыта айтқанда, «сапа» субъективті фактор болып табылады. Импакт-фактор журналдың дәйексөз жиілігінің жақсы көрсеткіші болғанымен, ол әрқашан жұмыстың сапасына қатысты бола бермейді. Салыстырмалы түрде төмен импакт-факторлары бар тауашалық басылымдар бар, бірақ олар жариялануға арналған беделді журналдар болып саналады. Сондықтан импакт-факторды есептеу кезінде ғылыми жұмыстың авторы барлық нюанстарды ескеруі керек.
